Początkowo ZNP zrzeszał głównie nauczycieli szkół średnich walczących o polską szkołę w Królestwie Polskim, a pierwszy zjazd przedstawicieli ludowego nauczycielstwa w Królestwie odbył się w Pilaszkowie koło Łowicza, w październiku 1905 roku. W tym także roku, pod wpływem rozpowszechniających się w Rosji, a następnie na obszarach zaborów – nastrojów rewolucyjnych i walki o polskość, powstał w Królestwie, jak również w Galicji Krajowy Związek Nauczycielstwa Ludowego (KZNL). W kolejnych latach tworzono dalsze nauczycielskie organizacje i zrzeszenia związkowe, które odegrały w historii znaczącą rolę w budowie polskiej nowej państwowości, w rozwoju i upowszechnieniu oświaty, zwłaszcza na terenach zubożonych, upadających miast i miejscowości obszarów zaborów: rosyjskiego, austriackiego i pruskiego. Organizacje te prowadziły kursy dla nauczycieli, upowszechniały postępową myśl pedagogiczną, otwierały biblioteki i czytelnie, wydawały lokalne czasopisma, jednoczyły środowisko pedagogiczne z lokalną społecznością w “pracy u podstaw” i utrwalaniu świadomości narodowej. Przed wybuchem II-ej wojny światowej ZNP skupiał ponad 50 tys. członków, Prowadził Instytut Pedagogiczny i liczne szkoleniowe kursy wakacyjne, wydawał 39 czasopism i był jedną z najbardziej postępowych dynamicznych, demokratycznych organizacji zawodowych w Polsce. ZNP zorganizował 4 wielkie kongresy pedagogiczne: w roku 1929 – w Poznaniu, 1931 – w Wilnie, 1933 – we Lwowie i 1939 – w Warszawie, z których ostatni opowiedział się za demokratyzacją, jednością oświaty i reformami gospodarczo-społecznymi w Polsce. Podczas wojny i okupacji hitlerowskiej, ZNP działał jako Tajna Organizacja Nauczycielska (TON), a po wojnie – reaktywowany został jako ZNP. W listopadzie 1945 roku w Bytomiu odbył się pierwszy powojenny Zjazd ZNP, jako podwaliny do powstania jednolitej organizacji zawodowej pracowników oświaty, nauki i placówek wychowawczych, która miała zająć się wówczas odbudową szkolnictwa polskiego, dokształcaniem kadry nauczycielskiej, upowszechnieniem doświadczeń pedagogicznych, rozwijaniem działalności socjalnej i kulturowej, a także brała czynny udział w pracach nad przygotowaniem założeń programowych i organizacyjnych do reformy szkolnictwa. W okresie stanu wojennego, 13 grudnia 1981 roku, zawieszono działalność ZNP na okres roku, by reaktywować jego działalność w końcu 1982 roku. Związek Nauczycielstwa Polskiego jest członkiem Międzynarodowej Federacji Związków Nauczycielskich (FISE) i Światowej Federacji Nauki.